بیماری کم خونی که اغلب با احساس سرما، خستگی و ضعف همراه است به دلیل پایین آمدن گلبول‌های قرمز (هموگلوبین) خون شکل می‌گیرد. گلبول‌های قرمز وظیفه اکسیژن رسانی به بافت‌های بدن را برعهده دارند. این بیماری انواع مختلفی دارد و قابل درمان است. به گفته سازمان بهداشت جهانی کم خونی ناشی از فقر آهن شایع‌ترین اختلال تغذیه‌ای جهان است. یکی از موارد رایج کم خونی شدید در خانم‌ها است. در این مطلب برنافیت به بررسی علل و عوامل بروز این مشکل و راهکارهای رفع آن خواهیم پرداخت، همراه ما باشید.
کم خونی دقیقا به چه معنا است؟
کم خونی زمانی اتفاق می‌افتد که گلبول‌های قرمز کافی برای حمل اکسیژن در بدن وجود نداشته باشد. این ماده به همراه آهن که پروتئینی برای انتقال اکسیژن از طریق جریان خون است به سراسر اندام‌های بدن اکسیژن رسانی می‌کند. زمانی که فرد دچار این مشکل می‌شود معمولا رنگ پریده شده، خسته به نظر می‌رسد و حتی در فصول گرم سال هم ممکن است احساس سرما داشته باشد. سرگیجه، سردرد و بی حسی از دیگر نشانه‌های این مشکل به شمار می‌آید.
دلیل این اختلال نرسیدن اکسیژن مورد نیاز به اندام‌های مختلف بدن برای انجام وظایفی است که بر عهده دارند. افراد در مراحل اولیه ممکن است هنگام اهدای خون یا آزمایش متوجه این مشکل در بدن خود شوند. علاوه بر موارد یاد شده شایع‌ترین نشانه‌های این مشکل عبارتند از:
- سرگیجه یا ضعف
- سردرد
- درد زبان
- پوست رنگ پریده
- خشکی پوست یا کبودی بی مورد پوست
- حرکت ناخواسته در ساق پا (سندرم پای بیقرار)
- ضربان قلب سریع
قلب بیش‌ترین فشار را در این شرایط تحمل می‌کند چرا که برای تامین نیاز بدن باید زیادتر از حد معمول کار کند. اگر این شرایط ادامه‌دار باشد ممکن است فرد با درد قفسه سینه، نفس تنگی و برهم خوردن ریتم ضربان قلب مواجه شود.
قویترین داروی گیاهی ضد افسردگی
دلایل کم خونی
- ناتوانی بدن در تولید هموگلوبین مورد نیاز
- تجزیه سریع گلبول‌های قرمز در بدن
- کم خونی ناشی از فقر آهن
- کم خونی داسی شکل
- عملکرد نادرست هموگلوبین در بدن
میزان گستردگی کم خونی در جهان چقدر است و چه کسانی در معرض خطر هستند؟
طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی بیش از دو میلیارد نفر در سراسر جهان با این مشکل دست به گریبان هستند که حدود ۳۰ درصد جمعیت کره زمین را تشکیل می‌دهد. به ویژه در کشورهای کم برخوردار جهان این مشکل شایع‌تر است اما در بسیاری از کشورهای جهان اول هم این بیماری دیده می‌شود.
هر کسی ممکن است به کم خونی مبتلا شود اما گروه‌های زیر در معرض خطر بیشتری هستند:
1. زنان
از دست دادن خون در دوره قاعدگی و زایمان می‌تواند منجر به کم خونی شود. اما به طور کلی خانم‌ها بیشتر در معرض کم خونی شدید و یا فقر آهن قرار دارند.
2. کودکان ۱ تا ۲ ساله
بدن در طول این دوره که به جهش رشد معروف است و به آهن بیشتری نیاز دارد. در صورتی که به تغذیه کودک در این مدت توجه نشود و شیر مادر دارای مواد مورد نیاز کودک نباشد، ممکن است مشکلات جدی برای نوزاد رخ دهد.
3. نوزادان
نورادان ممکن است آهن کمتری از طریق شیر مادر یا شیر خشک دریافت کنند. آهن به راحتی جذب بدن این افراد نمی‌شود.
4. افراد بالای ۶۵ سال
افراد این گروه سنی در معرض رژیم‌های غذایی فاقد آهن و برخی بیماری‌های مزمن هستند که ممکن است به کم خونی منجر شود.
5. مصرف کننده‌های برخی داروها
افرادی که داروهای رقیق کننده خون مصرف می‌کنند در گروه پر خطر ابتلا به این مشکل قرا می‌گیرند. آسپرین، کلوپیدوگرل، وارفارین، هپارین، دابیگاتران، ادوکسابان و ریواروکسابان مشهورترین این داروها هستند.
کم خونی چطور بر بدن تاثیر می‌گذارد؟
کم خونی می‌تواند اثرات مختلفی روی بدن داشته باشد، اگر کم خونی ناشی از فقر آهن باشد باعث شکنندگی ناخن‌ها شده و گاهی با ریزش مو همراه است. برخی افراد تغییر در حس چشایی را در هنگام کم خونی گزارش کردند و شنیدن صدای زنگ در گوش هم تجربه‌ای است که برخی از آن سخن می‌گویند.
گاهی سطح مشکلات ناشی از این بیماری جدی‌تر می‌شود و افراد مبتلا به کم خونی داسی شکل عوارض قلبی و ریوی را تجربه می‌کنند. عدم درمان این مشکل ممکن است در کنار آریتمی به بزرگ شدن قلب و نارسایی قلبی منجر شود. افراد مبتلا به این مشکل بیشتر از سایرین در خطر ابتلا به عفونت و افسردگی هستند.
ممکن است شنیده باشید که افرادی که کم خونی فقر آهن دارند به جویدن یخ تمایل دارند. این مشکل اغلب در کودکان مبتلا به کم خونی دیده می‌شود. در اصطلاح به این حالت پیکا (هرزه خواری) گفته می‌شود که وضعیتی است که فرد به خوردن چیزهایی غیر از غذا مثل یخ، گچ یا خاک تمایل نشان می‌دهد.
دریافت میزان کافی آهن و مواد مغذی در رژیم غذایی کودکان برای پیشگیری از کم خونی و مشکلات مربوط به آن ضروری است. تاخیر در رشد مهارت‌های حرکتی و مشکلات یادگیری برخی از عوارض کم خونی به ویژه کم خونی فقر آهن در کودکان است. در مرحله بلوغ و سیکل قاعدگی نوجوانان باید به کم خونی توجه ویژه داشت.
در افراد بزرگسال این مشکل ممکن است باعث گیجی و دشواری در راه رفتن شود. تحقیقات نشان داده کم خونی ممکن است باعث کوتاه شدن طول عمل افراد باشد.
کم خونی در افراد باردار احتمال زایمان زودرس را افزایش می‌دهد. مطالعات نشان داده نوزادانی که از زنانی با سطح پایین آهن متولد می‌شوند در معرض کم وزنی قرار دارند. احتمال درگیری زنان باردار به کم خونی فقر آهن زیاد است و به همین دلیل باید مکمل‌های لازم را دریافت کنند.
آیا کم خونی روی وزن افراد تاثیر می‌گذارد؟
کم خونی و فقر آهن می‌تواند یکی از علل و عوامل اختلال وزن افراد باشد. افرادی که دچار اضافه وزن هستند در صورت رفع مشکل کم خونی ممکن است راحت‌تر بتوانند وزن کم کنند. البته بیماری‌هایی مثل سرطان هم ممکن است با کاهش وزن ناخواسته و کم خونی همراه باشد. افرادی که جراحی کاهش وزن انجام داده‌اند ممکن است به دلیل کمبود ویتامین و مواد معدنی دچار کم خونی شوند.
داشتن یک رژیم غذایی متعادل به پیشگیری از این مشکل کمک می‌کنند. قبل از هر چیز باید مشکل کم خونی فرد تشخیص داده شود، یافتن علت این مشکل مرحله بعد خواهد بود تا برای فرد بهترین روش درمانی تجویز شود.
مهم‌ترین دلایل کم خونی کدام‌ها هستند؟
شایع‌ترین علت کم خونی پایین آمدن سطح آهن در بدن است. به این بیماری کم خونی ناشی از فقر آهن گفته می‌شود. بدن برای ساختن هموگلوبین به مقدار مشخصی آهن نیاز دارد. با این حال کم خونی فقر آهن تنها یکی از علت‌های شایع این بیماری است سایر عواملی که باعث بروز این مشکل می‌شوند عبارتند از:
1. کمبود ویتامین B12
این ویتامین برای تولید سلول‌های خونی ضروری است. اگر به هر دلیل دریافت این ماده مغذی کمتر از نیاز بدن باشد خطر ابتلا به کم خونی بالا می‌رود. رژیم غذایی ناسالم، بیماری‌های گوارشی و اختلالات خود ایمنی ممکن است باعث کمبود ویتامین B12 شود.
2. دریافت ناکافی اسید فولیک
کمبود اسید فولیک که به فولات هم مشهور است ممکن است به کم خونی منجر شود. گاهی بدن قادر نیست به درستی از اسید فولیک استفاده کند که به نام کم خونی ناشی از کمبود فولات هم شناخته می‌شود.
3. اختلال‌های خونی ارثی
برخی بیماری‌های ارثی خونی مثل کم خونی داسی شکل یا تالاسمی هم ممکن است به این بیماری منجر شود یا به آن دامن بزند.
4. تجزیه خیلی سریع گلبول‌های قرمز
کم خونی همولیتیک شرایطی است که در آن گلبول‌های قرمز خیلی سریع تجزیه می‌شوند و بدن برای تامین آن به مشکل بر می‌خورد.
5. اختلالات هورمونی ناشی از بیماری
بیماری‌هایی مثل پرکاری تیروئید، کم کاری تیروئید، بیماری‌های پیشرفته کلیه و لوپوس می‌تواند تعادل هورمون‌های بدن را بر هم بزنند و باعث کم خونی شوند.
6. از دست دادن خون
زخم، هموروئید و گاستریت که با از دست دادن خون زیاد همراه است ممکن است باعث بروز مشکل کم خونی شود.
چگونه می‌توان از کم خونی پیشگیری کرد؟
بیشتر انواع کم خونی قابل درمان هستند با این وجود نوع کشنده‌ای از این بیماری هم وجود دارد. در ایالت متحده آمریکا در سال ۲۰۱۷ به ازای مرگ هر ۱۰۰۰۰۰ نفر ۱.۷ نفر به خاطر کم خونی جان خود را از دست داده‌اند.
برخی از انواع کم خونی مانند آن‌ها که ریشه ارثی دارند قابل پیشگیری نیستند. با این حال می‌توان با تغذیه خوب از کم خونی ناشی از کمبود آهن، کمبود ویتامین B12 و کمبود ویتامین B9 جلوگیری کرد.
استفاده از مواد غذایی سالم که حاوی آهن و این ویتامین‌ها هستند به همراه مواد غذایی حاوی ویتامین C هم می‌تواند به پیشگیری از این بیماری کمک کند. فرد باید اطمینان حاصل کند که به اندازه مایعات دریافت می‌کند چرا که تحقیقات نشان داده به حفظ سطح هموگلوبین کمک می‌کند.
تشخیص و درمان کم خونی چگونه امکان پذیر است؟
پزشکان و متخصصان می‌توانند با انجام آزمایش خون، کم خونی افراد را تشخیص دهند. آزمایش کامل خون که CBC نامیده می‌شود می‌تواند بگوید فرد چند گلبول قرمز دارد، چه اندازه‌ای هستند و چه شکلی دارند. این آزمایش همچنین می‌تواند مشخص کند که وضعیت ویتامین B12 و B9 فرد چگونه است و بدن او چقدر آهن ذخیره دارد. نوع بیماری فرد در تعیین آزمایش خون یا ادراری که باید بدهد هم تاثیرگذار است. گاهی باید برای یافتن خونریزی گوارشی، کولونوسکوپی یا آزمایش خون مخفی در مدفوع هم انجام شود. تعیین نوع کم خونی و علت بروز آن به درمانگر اجازه می‌دهد بهترین نوع درمان را انتخاب کند. پس از این‌که ریشه مشکل مشخص شد نوبت به ارائه راهکارهای درمانی است.
کم خونی فقر آهن با موارد زیر درمان می‌شود :
- مکمل‌های آهن که باید به صورت خوراکی مصرف شوند. توصیه به مصرف غذاهای سرشار از آهن و غذاهایی که به جذب آهن در بدن کمک می‌کنند (مانند غذاهای حاوی ویتامین C).
- تزریق آهن از طریق انفوزیون داخل وریدی (برای افراد مبتلا به بیماری مزمن کلیوی یا CKD، اغلب این یک انتخاب مناسب است) .
- انتقال یا تزریق گلبول‌های قرمز
- اگر کم خونی فرد ناشی از خونریزی داخلی باشد، ممکن است پزشک برای متوقف کردن آن نیاز به جراحی داشته باشد. جراحی ترمیمی برای درمان کم خونی در افراد مبتلا به فتق هیاتال نوع پاره‌ازوفاژیال، با بیماری (زخم کامرون) استفاده می‌شود.
- سایر انواع کم خونی ممکن است به انواع دیگری از درمان نیاز داشته باشند. به عنوان مثال، اختلالات ژنتیکی (مانند تالاسمی بتا و کم خونی داسی شکل) ممکن است نیاز به پیوند مغز استخوان داشته باشند.
- اگر CKD باعث کم خونی فرد شود، علاوه بر دریافت مکمل، درمان می‌تواند شامل تزریق اریتروپویتین نیز باشد. EPO هورمونی است که به مغز استخوان فرمان می‌دهد گلبول‌های قرمز بسازد.
- کم خونی همچنین در برخی موارد با سرطان مرتبط است در این موارد کم خونی که یک علامت است و درمان آن باید با سرطان پیگیری شود. پرتودرمانی و شیمی درمانی هم می‌توانند باعث کم خونی شوند.
- ممکن است لازم باشد درمان سرطان متوقف شود تا زمانی که کم خونی با آهن، تزریق خون، دریافت ویتامین‌های B ضروری یا تزریق داروهایی برای تحریک بدن برای تولید EPO بهبود یابد.
افراد مبتلا به کم خونی باید چه غذاهایی بخورند و از مصرف چه چیزهایی پرهیز کنند؟
افراد مبتلا به این بیماری باید رژیم غذایی مناسبی داشته باشند، مواد غذایی انتخاب این بیماران روی سطح سلامت آن‌ها تاثیر مستقیم دارد. خوردن غذاهای ناسالم به معنی دریافت کالری بدون رسیدن مواد مغذی به بدن است.
افراد هنگام انتخاب برنامه غذایی خود باید به سایر بیماری‌هایی که دارند و شرایط جسمی خود هم توجه ویژه داشته باشند. گاهی پزشک مصرف مکمل‌های کلسیم و آهن را به فرد توصیه می‌کند اما نباید این دو را با هم مصرف کرد، در کنار آن مواد غذایی حاوی آهن ویتامین‌های B12، B9 و C برای این افراد بسیار مفید است.
منابع گیاهی حاوی آهن مثل عدس، اسفناج و پسته انتخاب‌های خوبی هستند که بهتر است در برنامه غذایی فرد گنجانجده شوند. غلات کامل و سبزیجات سبز برگ منابع خوبی از ویتامین B هستند که مصرف آن‌ها مفید است.
تهیه مواد غذایی غنی شده با آهن هم می‌تواند برای افراد درگیر با این بیماری انتخاب هوشمندانه‌ای باشد. مرکبات، انواع توت و سایر مواد غذای حاوی ویتامین C مثل فلفل و گوجه فرنگی جذب آهن را راحت‌تر می‌کند.
افراد مبتلا به کم خونی بهتر است مصرف مواد غذایی زیر را قطع کرده یا محدود کنند:
- مواد غذایی حاوی تانن مانند قهوه، چای و برخی ادویه‌ها
- شیر
- سفیده تخم مرغ
- فیبر (هر چند نباید تمام فیبرها را حذف کرد، زیرا مصرف مکمل‌های آهن می‌تواند باعث یبوست شود)
- پروتئین سویا
خیلی مهم است که فرد هر آن چه می‌تواند را برای مراقبت بهتر خود انجام دهد و در این خصوص آموزش ببیند. مشورت با یک متخصص تغذیه در مورد انتخاب یک رژیم غذایی مناسب برای افراد کم خون ایده بسیار خوبی است.
بهترین راهکارها برای مدیریت کم خونی کدام است؟
در حالی که کم خونی برخی افراد کوتاه مدت و خفیف است، عده‌ای دیگر ممکن است در طول زندگی با این مشکل دست و پنجه نرم کنند. راه‌های مختلفی برای کمک به کنترل این مشکل وجود دارد که در این‌جا به برخی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- پیروی از یک رژیم غذایی سالم
- نوشیدن آب کافی برای هیدراته ماندن
- به طور منظم ورزش کردن (اگر فرد ضعیف شده و با مشکل بی‌حسی مواجه است، باید با احتیاط ورزش کند. فرد باید با پزشک یا متخصص تغذیه خود در مورد راه‌های انجام ورزش ایمن مشورت کند)
- اجتناب از قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی تشدید کننده کم خونی
- شستن مرتب دست‌ها برای جلوگیری از عفونت
- مراقبت دقیق از دندان‌ها و مراجعه منظم به دندانپزشک
- مشورت با پزشک در صورت مشاهده هر گونه تغییر علائم
- نوشتن علائم بیماری برای پیگیری راحت‌تر آن
